ازجمله یادمان‌های تاریخی خاص منطقه مازندران است. کاربرد چوب در معماری به عنوان مصالح اولیه همواره در منطقه متداول و مرسوم بوده و امروزه هم با نگرش به خانه‌های سنتی و اصیل روستایی در می‌یابیم که اکثر خانه‌ها بر روی پایه‌های چوبی در دو یا سه طبقه ساخته شده‌اند، سقانفارها که با تأسی از فرم معماری اصیل مازندران شکل گرفته‌اند، معمولاً دوطبقه‌اند.
طبق زیرین آنها گاهی بنا و ساختمان و زمانی پایه‌های قطور چوبین است که طبقه دوم بر آن استوار گردیده و دسترسی به طبق بالا معمولاً با استفاده از پلکان چوبی امکان پذیر است. سقانفارها که به آن «سقاتالار» نیز می‌گویند با توجه به قداست و حرمت خاصی که نزد مردم دارد در محوطه‌های مساجد و تکایا قد برافراشته و از بناهایی آیینی مذهبی این سامان است و آرایه‌های تزیینی آن اعم از کنده‌کاری روی چوب و یا نقاشی ملهم از اعتقادات مذهبی مردم این سامان است. تقریباً می‌توان گفت که همه سقانفارها نذر حضرت ابوالفضل العباس (ع) و نام سقا نیز یادآور سقای کربلا در حماسه عاشورا است.
از این رو در تزیین سقانفارها به جای مقرنس‌های تزیینی از الوارهای چوبی مزین به طرح‌ها و نقش‌های زیبا، به جای گچ‌بری‌ها از کنده‌کاری روی چوب سوده برده‌اند. نکته مهم‌تر این که درودگران، منبت کاران، خطاطان و نقاشان هنر خود را در خدمت مذهب گرفته و با کمال تواضع و در نهایت خلوص و ایمان، آثاری به یادماندنی به جا نهادند که از مهم‌ترین آنها می‌توان سقانفار «کیجا تکیه» در داخل شهر بابل و سقانفارهای روستای «شیاده» و «کبریاکلا» بابل و سقانفار «آهنگرکلا»، «زرین کلا» و «هندوکلا»ی آمل را نام برد.
گونه‌ای از این بنا که در گویش محلی به نام ساق نفار معروف است، در دل کشتزارها خصوصاً شالیزارها ساخته می‌شود و محل پاسداری روستاییان از محصولات کشاورزی‌شان در مقابل حیوانات وحشی از جمله خوک است.
هنگام شب و در روشنایی کم سوی فانوس، مرد روستایی که به او «شوپه» supe (شب‌پا) می‌گویند به منظور پاسداری از شالیزارها در مقابل یورش شبانه حیوانات، در بلندای سقانفار می‌نشیند و با سنگ و چوب روی تشت می‌کوبد و با ایجاد صدای بلند، حیوانات را فراری می‌دهد. این سقانفارها ساده و فاقد آثار تزیینی است.
در مجموع با نگرش به خطوط و نقوش مجموعه سقانفارها و تکایای دوره قاجاری می‌توان اذعان نمود که هنرمند با دست افزاری از رنگ و قلم و تفکر نیرومند اسلامی، هنرش را به صفاتی معنوی می‌ر ساند. این صفات معنوی ریشه در وجود حضرت علی (ع) دارد و بر تارک آن فرمایشی از رسول اکرم (ص) جای گرفته، که فرمودند علی سرمشق پهلوانی (فتی) کامل است: «لا فتی الاعلی لاسیف الاذوالفقار».
بر سر راه فریدون کنار به محمودآباد بعد از روستاهای «حاجی کلا»ی سفلی و علیا، روستای «زرین کلا» قرار دارد. در مرکز روستای سقانفاری در دو طبقه وجود دارد. از طبقة زیرین آن هم اکنون به عنوان انبار استفاده می‌شود. طبقه بالا دارای دوازده ستون با سرستون‌هایی با نقش اژدهای دهان گشوده و در فواصل بین سراژدها با نقش خورشید خانم تزیین شده است. عمده‌ترین تزیینات این سقانفار شامل نقوش انسانی مبین جلوه‌های گوناگون زندگی از جمله کشاورزی، دامپروری، نخ ریسی، نبرد، شکار، مجالس مهمانی و ... و نقوش حیوانی شامل مرغ، گاو ، گوساله، شیر، گربه، فیل ، شتر، مرغ ماهی‌خوار، آهو و بز کوهی است. نقوش گیاهی با پیچش‌های اسلیمی که صرفاً نقش پر کننده و مکمل دارد در فواصل نقش‌های دیگر آمده است. نقوش خیالی مانند اژدها، دیو شاخ‌دار، پرنده با سر شیر، نقش مار با سر زن، نقش زنی کمان‌دار با بدن اسب و دم اژدهای دهان گشوده با نوشته کلمه «قوس» که نام برج نهم از دوازده برج فلکی است، نقش زن با بدن ماهی که باز هم در تجسم صور فلکی متعلق به برج دوازدهم «حوت» است. در عمده‌ترین کتیبه این سقانفار نام بانی و تاریخ و اشعاری از محشم کاشانی در ارتباط با واقعة عاشورا دیده می‌شود.
سقانفار شیاده
روستای «شیاده» در 30 کیلومتری جنوب بابل در جاده «خوش رودپی» و در کنار روستای «دیوا» واقع است. در «سادات» محله این روستا، سه سقانفار چوبی دو طبقه وجود دارد. سقانفارها بر روی یک صفه آجری – یک متر بلندتر از سطح زمین – بنا شده و طبقه زیرین آنها را چوب بست کرده‌اند.
در میان این سه سقانفار یکی از آنها از نظر نقاشی و کارهای چوب‌بری بسیار زیبا و درخور توجه است. این سقانفار دارای 12 ستون است که به طرز زیبایی کنده کاری و نقاشی شده‌اند. سقف بنا پلورریزی و تخته کوبی شده و کارهای چوب بری آن مشتمل بر تزیینات سر شیر و ادژهای دهان گشوده است. نقاشی‌ها نیز ملهم از اشعار حماسی و داستان‌هایی از شاهکارهای ادبیات فارسی و نقوش نمادین از زندگی و معاد است.
تخته کوبی‌های سقف این سقانفار مملو از تصاویری چون سیمرغ، اژدها، انسان در حال نبرد با گرز و تیر و کمان، زنی که در کجاوه نشسته، ساربان در راه و در فواصل آن آرایه‌های تزیینی از گل و بوته و میوه است. بر روی برخی از تخته‌های سقف نیز اشعاری از محتشم کاشانی در رثای امام حسین (ع) و روز عاشورا به چشم می‌خورد. تاریخ این سقانفار سنه 1316 هـ . ق و بانی آن «حاجی سید رزاق جعفری» است.
سقانفار کیجا تکیه
سقا نفار « کیجا تکیه» بابل بنایی دو طبقه و آجری با بام سفال پوش ایت . طبقه اول به طول 5.85 و عرض 4.70 متر دارای ده ستون چوبی است. بدنه ستون ها نیز به شکل دهان اژدری یا شیر سر است. طرفین سر ستون ها با نقاشی از تصاویر زن و مرد تزیین شده است .
در اضلاع شمالی و جنوبی اشعار محتشم کاشانی در مورد وقایع روز عاشورا نوشته شده و سقف تخته کوبی شده آن دارای نقاشی هایی به رنگ قرمز ، سبز، سیاه و قهوه‌ای و نقوشی از مرغ ، ماهی ، اژدها ، شیر ،گل و گیاه ، انسان در حال پرواز ، نقوش تلفیقی زن با بدن مار و ماهی و ... است.
طبقه دوم ، در داخل به طول 5.60 و عرض 4.30 متر، دارای چهارده ستون با نقوش کنده کاری مارپیچی بسیار ظریف است که ده سر ستون آن دارای نقش دهان اژدری است . همچنین در چهار سرستون کلمات «یا قاضی الحاجات» به دو صورت از راست به چپ و معکوس آن نوشته شده و نقش وسط ستون‌ها نیز مزین به جمله «یا ابا عبدالله» است، سقف بنا پلورکشی شده و فواصل آن تخته کوبی شده است. بر روی این تخته‌ها نیز مانند طبقه اول نقوشی از صحنه‌های کار و زندگی، نقوش حیوانات، نقوش نمادین روز رستاخیز، نقوش اساطیری و نقوشی از داستان‌های ادبی و حماسی فرشته‌ای با نامه اعمال خود که بر آن نوشته شده «مشهدی محمد علی خان و کربلایی یوسف و کربلایی تقی» و ... به چشم می‌خورد.
روی یکی از تخته‌ها با خط نستعلیق نوشته شده: «پیشکار و باعث و بانی این سقاتالار مشهدی محمد علی خان، عمل نجاری از مشهدی داداش نوائی سنه 1306» روی تختة دیگری هم شعری بدین مضمون نوشته شده است:
یا رب زکرم بر من درویش نگر بر جان من خسته دلریش نگر
هرچند نیم لایق بخشایش تو بر من منگر بر کرم خویش نگر
این سقانفار در روستای «هندوکلا» در شرق شهرستان آمل و در مسیر جادة بابل به آمل قرار دارد. در گوشه‌ای از میدان کوچک، روستا، دو سقانفار به چشم می‌خورد که یکی از آنها ساده و فاقد نقش و دیگری دارای نقوش بی‌شمار است.
گستردگی خط و نوشتهِ، موجب تمایز این سقانفار با نمونه‌های همسان خود شده است. به گونه‌ای که از اتمام اشعار مرثیه دوازده بند محتشم کاشانی به صورت گزیده استفاده شده است.
در پایان نام خادم، نقاش، کاتب و تاریخ و حدیث بدین شرح آمده است: «خادم درگه شاه مردان حاجی قربان ابن کربلایی رمضان – کرده نقاشی این رفیع بنایی بنده خالص مخلص حق میرزا بابایی... از عباسعلی کتیبه العاضی شقیع قزنچاهی 1288 لافتی الاعلی الا سیف الاذوالفقار».
از نظر نقوش نیز این سقانفار متمایز است و شاخص‌ترین نقشه ها و تمثال شخصیت‌های مذهبی با هاله‌ای از نور و عمامه سبز بر سر که تجسم ائمه اطهار است و کاروانی از زنان و یک کودک و یک دختر کوچک و مردی پیشاپیش کاروان گویای کاروان مظلوم کربلا و محتملاً حضرت رقیه (س) و امام سجاد (ع)، زینت بخش این مجموعه است.
نقش دیو سفید مازندران که چندین بار تکرار شده و نقش مردی برهنه و حیوانی در حال خوردن بدن او، از نقوش بسیار جالب این سقانفار است.
سقانفار و تکیه کبریاکلا
در روستای «کبریاکلا»، در جنوب شهرستان بابل، سقانفار و تکیه‌ای از دوره قاجاریه باقی مانده است.
از سقانفار کبریاکلا، در شرایط فعلی تقریباً یک سوم باقی مانده و بقیه بنانوسازی شده است. سقف بنا تخته کوبی شده و تمام سطوح آن دارای نقاشی‌های مختلف چون زن در حال دوشیدن گاو، صحنه شکار، چوپان، داستان‌های اساطیری مانند ضحاک مار دوش، ادژها در حال حمله، نقوش حیواناتی مانند فیل، شتر، ماهی، بز، گاو، نقوش نمادین از روز رستاخیز همچون حوض کوثر. فرشتگان با نامه اعمال و نقوشی ملهم از داستان‌های ادب فارسی چون شیرین و فرهاد و ... است.
علاوه بر این نقوش، در وسط سقف، کتیبه‌ای به خط خوش نستعلیق مشتمل بر دو بیت شعر و نام بانی سقا تالار بدین شرح نوشته شده است: «بانی بنای این سقاتالار آمیرزا بابا و استاد غلامعلی عمل نجاری از کربلایی نجف قلی حاجی آقا در سنه 130 پذیرفت (1330 هـ. ق) – عمل نقاشی از آقاجان نوایی».
تکیه کبریا کلا در فاصله 10 متری سقانفار و مقابل آن قرار دارد. طول این بنا 85/10 و عرض آن 4 متراست. سقف داخلی تکیه بر 24 عدد پِلوِر چوبی تراش‌دار و نقاشی شده استوار است که بالای آن تخته کوبی شده و در زیر آن شیرسرهای ظریف ترایش دار قرار دارد. در فاصله این‌ها اشعاری از محتشم کاشانی به چشم می‌خورد. تقریباً نیمی از این سقف سالم باقی مانده و بقیة آن بازسازی شده است.
نقاشی‌های سقف در 14 ردیف از موضوع‌های گوناگون است که در وسط آن کتیبه‌ای با خط نستعلیق، تاریخ ساخت و شفاعت از ائمه معصومین برای نقاش و بانیان و باقیان این تکیه درج شده است.
